روستای ارزانفود از توابع بخش مرکزی شهرستان همدان و در جنوب شرق شهر همدان قرار دارد. در غرب روستا و در بین مزارع کشاورزی تپه تاریخی وسیعی به چشم میخورد که سفالهای سطحی آن دورههای اسلامی و تاریخی خصوصا اشکانی را معرفی مینماید.
زیر بستر این تپه مجموعهای از فضاهای معماری وجود داردکه به صورت دستکند در بستری از سنگهای موسوم به شیست ایجاد شده و بسیار گسترده میباشد. مجموعه شامل اتاقها وفضاهای متعددی است که دارای ابعاد متغیر و احتمالا کاربریهای متفاوتی هستند.
مجموعه آثار معماری و دستکندهای زیر زمینی ارزانفود
در بدنه این اتاقها حفرههای جای پیه سوز و قلاب یا حلقههای متعددی دیده میشود که از سنگ بستر تراشیده شده اند. همچنین در مجاورت دیواره اکثر آنها سکوها ی سنگی وجود دارد که شباهت زیادی به آخور احشام دارد. لکن در بررسیها وکاوشهای باستان شناختی در مجموعه هیچ شواهدی مبنی بر نگهداری احشام در فضاهای زیر زمینی بدست نیامده است.
کاوشهای باستانشناسی در شش کارگاه زیرزمینیدر نقاط مختلف تپه انجام شده و هرکارگاه متشکل از تعدادی اتاق است که همگی به هم ارتباط دارند. ارتفاع فضاها متغیر است
لکن بطور میانگین به اندازه قد یک انسان (حدود ۱۸۰ سانتیمتر) میباشد. ورود به کارگاهها از طریق راهپلههای تراشیده شده در سنگ بستر امکانپذیر بوده و هر کارگاه دارای چندین ورودی است.
در کاوشهای انجام شده بمنظور باز گشایی ورودیها آثار معماری منظمی در سطح تپه شناسایی شد که حاکی از وجود یک دوره استقراری قوی در سطح تپه است. در بررسی و کاوش بعمل آمده در مجموعه میتوان گفت این مجموعه در دوره تاریخی (اشکانی) شکل گرفته و در دورههای بعد (قرون اولیه، میانی و متاخر اسلامی) مورد استفاده واقع شده است. یکی از یافتههای ارزشمند جدید در مجموعه کانالها، چاهها و ساختارهایی بمنظور انتقال و نگهداری آب است. گویی در این مجموعه به نوعی مدیریت منابع آب شکل میگرفته است. این امر میتواند جنبه آیینی مجموعه را تقویت بخشد. از طرفی آب برای استفاده افراد ساکن در فضاها همیشه در دسترس بوده است.
خلاصهای ازآثار زیر زمینی در روستای ارزانفود
از دیگر دستاوردهای اخیر شناسایی مجموعه معماری منظم با نقشه و طرح قرینه در روی تپه است که مجموعه کارگاههایی را در این بخش معرفی مینماید. کاربری دیگری که میتوان برای این مجموعهها متصور بود، استفاده بصورت پناهگاه و در مواقع اضطرار است.
البته این کاربری ثانویه بوده و به دورههای متاخر مربوط میشود. گستردگی و پیچیدگی این مجموعه اظهار نظر قطعی در خصوص قدمت، کاربری بخشها، اولین سازندگان مجموعه و دورههای متوالی استقرار و استفاده از آن را مشکل نموده است و این امر نیازمند تداوم اقدامات پژوهشی میباشد.